‘Iepen Mienskip’: de Europese culturele ambities van Fryslân

In 2018 was Leeuwarden het culturele middelpunt van Europa. De reuzen van Royal de Luxe namen de stad over, er waren spektakelstukken als De Stormruiter en Conference of the Birds en het Fries museum trok meer bezoekers dan ooit tevoren met exposities over lokale helden Lawrence Alma-Tadema, Mata Hari en MC Escher. Een jaar lang droeg Leeuwarden/Ljouwert de titel European Capital of Culture, een eer die de stad nog wel moest delen met de Maltese hoofdstad Valletta. Leeuwarden-Fryslân 2018 (LF 2018) stond symbool voor tal van lokale culturele uitingen, met de blik op Europa.

De activiteiten beperkten zich niet tot de Friese hoofdstad, ook de rest van Fryslân deed volop mee. Zo kregen alle elf Friese steden een kunstfontein (overigens niet zonder slag of stoot, zoals te zien is in de documentaire 11 Friese Fonteinen) en in de kassen van Sexbierum maakte Orkater de Pools-Nederlandse productie Lost in the Greenhouse, opgevoerd tussen de tomatenplanten.

Nu is 2018 voorbij. De titel van Europese Cultuurhoofdstad is inmiddels overgegaan op nieuwe culturele hotspots, op dit moment Rijeka (Kroatië) en Galway (Ierland). Maar hoe zit het met de Europese culturele ambitie van Fryslân twee jaar na LF 2018?

In de evaluatie van de LF 2018 is te lezen dat een van de doelen was om cultureel minder naar binnen te kijken. De Friezen moesten zich meer openstellen voor de wereld buiten hun eigen provincie. Daarom veranderde de organisatie het motto Mienskip (gemeenschap) naar Iepen Mienskip: een open gemeenschap, die ook buiten de directe omgeving durft te kijken en verbindingen legt met andere gemeenschappen binnen en buiten de provinciegrenzen. Dat dit aardig lukte tijdens het Culturele Hoofdstadjaar, blijkt uit de evaluatie van de Europese Commissie. Hoewel er geen precieze data beschikbaar zijn, wordt er geschat dat het aantal internationale samenwerkingen in 2018 in Friesland vertienvoudigd was ten opzichte van andere jaren.

In dezelfde evaluatie wordt echter ook gesteld dat er zorgen zijn over de erfenis van LF 2018 en of de culturele ambities van Fryslân overeind blijven na 2018. Inmiddels is speciaal hiervoor de organisatie Leeuwarden-Fryslân 2028 opgericht. Dat deze organisatie ook in moet zetten op Europese en internationale verbanden blijkt uit de beleidsbrief Fryslân en Europa 2020-2023 van de Friese Gedeputeerde Staten. Het doel is om minimaal 130 miljoen euro aan Europese middelen binnen te halen die bijdragen aan de brede welvaart van Fryslân. Naast gemeenten, kennisinstellingen en het bedrijfsleven wordt ook LF 2028 expliciet als stakeholder vermeld.

Cultuur als onderdeel van een idee van brede welvaart, dat is wat de provincie Fryslân voor ogen heeft. De beleidsbrief benoemt hierin ook de Europese agenda voor cultuur en de nadruk hierin op cultuur als factor in economische en sociale vraagstukken, naast identiteitsvorming, verbinding, creativiteit en innovatie. Voor LF 2028 is een triënnale-structuur voorzien, met kroonjaren in 2022, 2025 en 2028, elk met een eigen thema. Het thema voor 2022, Op de bodem van de zee, laat bijvoorbeeld al zien dat het cultuurprogramma zich verbindt met bredere thema’s als duurzaamheid, klimaat en landschap.

In de beleidsbrief staat dat internationalisering een kans is om kwaliteit en professionaliteit van de Friese cultuursector te versterken. Daarnaast vormt cultuur een “belangrijke doorsnijdende factor die projectaanvragen op andere terreinen rijker en sterker maakt.” Zo denkt de provincie Fryslân op dit moment na over Europese projecten die een brug slaan tussen de cultuur- en de zorgsector.

Ook al zijn de budgetten van Creative Europe en Erasmus+ relatief klein in het geheel van Europese subsidiebijdragen, ze zijn zeer effectief als bijdrage van een sterke Friese cultuursector. Fryslân doet het al relatief goed binnen het Creative Europe programma als je het vergelijkt met de andere noordelijke provincies. Zo waren er tussen 2014 en 2020 acht Europese samenwerkingsprojecten met een Friese partner of projectleider (waaronder Oerol, Keunstwurk en Popfabryk), tegenover maar een Europees Drents project. Groningse organisaties deden weliswaar maar drie keer mee binnen deze regelingen, maar Groningen doet het weer uitzonderlijk goed binnen de regeling Platforms, met Eurosonic Noorderslag als hét Europese platform voor popmuziek.

Om het succes van Fryslân ook in de nieuwe Europese programma’s (2021-2027) voor te zetten, spreekt de provincie in haar uitvoeringsagenda bij de beleidsbrief Fryslân en Europa 2020-2023 over het versterken van de schrijfkracht en -kunde van de ‘Friese projectmachine’. Een mogelijkheid hierbij is seed money (startkapitaal ten behoeve van het opbouwen van nieuwe internationale netwerken) voor het schrijven van aanvragen, ook voor de culturele sector. Daarnaast worden er via het programma al workshops gegeven aan mogelijke aanvragers van Europese fondsen, waarbij ook ‘Sport, Cultuur & Toerisme’ als een van de thema’s is aangewezen.

De Friese cultuurnota voor 2021-2023 Nij Poadium opent met het succes van de Europese Cultuurhoofdstad: “Leeuwarden-Fryslân 2018 […] liet op een fantastische manier zien wat kenmerkend is voor Fryslân: de identiteit en de Friese taal, de unieke, waardevolle landschappen, ons erfgoed, de ruimte.”

De Iepen Mienskip-aanpak van LF 2018 sloeg aan. Door middel van co-creatie en een bottom-up-aanpak moesten de Friezen zelf aan de slag om samen cultuur te maken en te beleven. Dat deden ze met verve. 68% van alle 650.000 inwoners van Fryslân voelde zich betrokken bij de Culturele Hoofdstad; maar liefst 10% deed zelf mee als vrijwilliger bij een van de 800 projecten, blijkt uit onderzoek van het Fries Sociaal Planbureau. Dat de Mienskip ook open stond voor bezoekers van buitenaf, blijkt uit de grote bezoekersaantallen voor de activiteiten binnen LF2018: 5,4 miljoen bezoekers voor de projecten in 2018 en in de aanloop ernaartoe. Ter vergelijking: Valletta’s activiteiten trokken in 2018 iets meer dan 400.000 bezoekers in totaal.

Wat ook terugkomt in de cultuurnota en de beleidsstukken is de focus op taal en meertaligheid. Leeuwarden werd in 2019 na Utrecht de tweede Nederlandse Unesco City of Literature. In samenhang daarmee wil de provincie met het netwerk ‘Fryslân als taalproduksjehûs’ een verbinding leggen tussen de kunstsector en taalsector. Culturele samenwerkingen op het gebied van meertaligheid worden ook buiten de eigen grenzen opgezocht. Zo is er de proeftuin Rijk van taal in het kader van We The North, een regionaal programma waarin de noordelijke provincies (Friesland, Groningen en Drenthe) hun krachten bundelen op cultureel gebied. Daarnaast wordt er cultureel samengewerkt met o.a. Ost-Friesland in Duitsland en met minderheidstaalgebieden als Baskenland, Ierland en Friulië.

Of de provincie deze plannen waar kan maken, zeker in een tijd waarin internationaal samenwerken onder druk staat, moet nog blijken. Maar de ambitie die is ingezet voor LF 2018 staat nog fier overeind.